© S. Matthew Galas
Tłumaczenie Bartłomiej Walczak. Oryginalny tekst ukazał się w czasopiśmie Journal of the Society of American Fight Directors
Tekst S. Matthew Galasa w dość przystępny sposób przybliża historię i ogólne pryncypia walki przekazane przez mistrza Johannesa Liechtenauera. Czytając go należy brać jednak pod uwagę to, iż powstał już dawno (w roku 1998) i pisany był dla ludzi zajmujących się choreografią walki. Dlatego też doradzamy ostrożność w czytaniu. Szczególne problemy może rodzić słowo „parowanie”, którego nie należy rozumieć jako statyczny blok, a jako ruch odbijający ostrze przeciwnika. Osoby znające inny artykuł tego autora – „Bratnie dusze”, mogą dostrzec dość duże podobieństwo w drugiej części obu z nich. Za wszelkie ewentualne błędy w przekładzie przepraszamy. Ilustracje pochodzą z oryginalnego artykułu. Jakakolwiek publikacja tego tekstu lub ilustracji w formie elektronicznej, papierowej, czy innej wymaga zgody autora oraz tłumacza.
Pomiędzy upadkiem Rzymu, a nastaniem epoki renesansu, Europą rządziła elita wojowników, szczycąca się swą odwagą i umiejętnościami w walce. Pomimo tego, ci nieliczni autorzy, którzy podjęli temat historii szermierki, odrzucili średniowiecze1, czyniąc jedynie krótkie wzmianki o braku jakiejkolwiek systematyzacji szermierki i twierdząc, że średniowieczni wojownicy polegali jedynie na sile.
Jednym z nich był Egerton Castle, uznany autorytet w dziedzinie szermierki w wiktoriańskiej Anglii. Jego klasyczna pozycja, „Schools and Masters of Fence”, napisana w 1892 roku, przeprowadza ewolucję szermierki od jej początków aż do kulminacji w postaci szermierki współczesnej. Komentarz autora na temat szermierki średniowiecznej jest stereotypową wypowiedzią, która utrzymuje się po dziś dzień:
Wygrywał ten, co miał najsilniejsze ramię i najcięższy miecz… Były to czasy potężnych ciosów zadawanych buławą lub glewią, kiedy to przewaga rycerza w walce polegała na posiadaniu cięższej zbroi i zadawaniu silniejszych ciosów, niż jego sąsiad, kiedy siła była ceniona bardziej niż umiejętności…
Ten fałszywy stereotyp podtrzymuje śladowa ilość średniowiecznych podręczników szermierki spisanych w języku angielskim. Poza kilkoma fragmentarycznymi tekstami nie zachowało się żadne dzieło w tym języku pochodzące sprzed epoki renesansu,. Brak literatury doprowadził do błędnego wniosku, że zdyscyplinowana, systematyczna szermierka nie istniała aż do pojawienia się rapiera w XVI wieku. Wniosek ten jest bardzo daleki od prawdy.
W rzeczywistości przetrwała cała seria średniowiecznych tekstów o sztuce szermierki. W europejskich bibliotekach, zbierając kurz, zalega około 60 traktatów zawierających zebrane doświadczenie pokoleń mistrzów niemieckiej szkoły walki długim mieczem; Dzieła te przez długi czas ignorowane były przez wszystkich poza kilkoma naukowcami. Najwcześniejsze z nich datowane jest na rok 1389, najpóźniejsze na 1612. Te Fechtbücher (podręczniki szermierki) rozwiewają mit, jakoby średniowieczny wojownik był jedynie niezdarnym bufonem, wywijającym stalową sztabą, którą tylko on był w stanie unieść. Nauki niemieckich mistrzów bez wątpienia pokazują, że szermierka średniowieczna była złożoną, wysoce usystematyzowaną sztuką.
Spośród jakichś 70 ocalałych manuskryptów, prawie wszystkie noszą na sobie znamię jednego, wysoce wpływowego XIV-wiecznego mistrza, Johannesa Liechtenauera. Pomimo iż jego imię jest w dużej części nieznane współczesnym szermierzom, był on nie tylko najważniejszym fechmistrzem średniowiecznej Europy, ale też założycielem szkoły szermierki, która przetrwała wieki po jego śmierci2. Jego nauki przewijają się w prawie wszystkich zachowanych średniowiecznych niemieckich manuskryptach, wiążąc je w spójną całość.
Tajemniczy mistrz
Pomimo tego, iż wpływ nauk Liechtenauera był ogromny, jego życie jest otoczone tajemnicą. Dzień jego narodzin, śmierci i prawie wszystko pomiędzy pozostaje nieznane. Jedyna informacja, jaką posiadamy na jego temat pochodzi z samych traktatów oraz z enigmatycznych wersów zawierających jego nauki.
Nawet jego status społeczny pozostaje niepewny. Pomimo iż miecz uważano za broń rycerza, żaden z traktatów nie mówi, czy wielki mistrz sam był rycerzem albo szlachcicem. Niezależnie od swego pochodzenia, Liechtenauer z pewnością przeznaczył swoje wersy dla uszu rycerstwa. Przyjrzyjmy się pierwszym z nich, zawierających taką radę:
Jung ritter lere
Gott lieb haben
frawen ja eren
so wechst dein ere
Młody rycerzu, ucz się
Boga miłować
i szanować niewiasty –
a urośnie Twa sława.
Ta ilustracja z podręcznika Petera von Danzig (1452) najprawdopodobniej przedstawia Mistrza Liechtenauera. Warto zwrócić uwagę na oznaki luksusu; mistrz nosi obszywane futrem czapkę i szatę, oraz wysadzane kamieniami rękawice. Siedzi na krześle podobnym do tronu w pokoju z misterną posadzką i zdobieniami na ścianach. Trzyma w rękach wskaźnik (jako nauczyciel) i w drugiej długi miecz. Na ścianie wiszą tasak oraz długi miecz.
Johannes Liechtenauer należał do XIV wieku, najbardziej burzliwego okresu w historii średniowiecznej Europy. Za jego życia Czarna Śmierć zabrała ze sobą jedną trzecią populacji znanego świata, pozostawiając puste wioski i rujnując gospodarkę. Bunty chłopskie wstrząsały porządkiem feudalnym, a na kontynencie szalały powstania. Spierający się o władzę kandydaci na papieża doprowadzili do schizmy, która podzieliła chrześcijaństwo na rywalizujące obozy. Niemcy i Włochy składały się z wojujących ze sobą państewek, podczas gdy Francja i Anglia wykrwawiały się w trakcie Wojny Stuletniej.
Bezustanna wojna i rewolty społeczne mające miejsce w każdym Europejskim państwie stworzyły raj dla profesjonalnych żołnierzy, najemników i rozbójników. Rycerze i zbrojni, mając nadzieję podbudować swoją reputację, podróżowali jak pielgrzymi, od kraju do kraju, szukając swego szczęścia na wojnie. Tak wyglądał świat, w którym narodził się i dorastał Liechtenauer, ucząc się swego niebezpiecznego zawodu.
Najwcześniejsza wzmianka o Johannesie Liechtenauerze pojawia się w dziele niemieckiego duchownego, Hanko Döbringera, z roku 1389, który zdaje się być jednym z uczniów samego mistrza. Pomimo iż Döbringer stwierdza, iż Liechtenauer udoskonalił sztukę długiego miecza, ostrożnie wspomina też, że sam jej nie wynalazł. Twierdzi raczej, że podstawowe jej techniki powstały kilka wieków wcześniej:
Przede wszystkim musicie wiedzieć, że istnieje tylko jedna sztuka miecza, a tę ustanowiono i wynaleziono kilkaset lat temu. I sztuka ta, która jest podstawą i rdzeniem wszystkich sztuk walki, została udoskonalona i uzupełniona przez Mistrza Liechtenauera. To nie on ją ustanowił i wynalazł, jak napisano powyżej, a raczej podróżował i poszukiwał przez różne ziemie, chcąc doświadczyć i nauczyć się tejże prawdziwej i doskonałej sztuki.
Podróżując po Europie, Johannes Liechtenauer uczył się u najlepszych szermierzy, jakich tylko znalazł. Powróciwszy do Niemiec, uporządkował i udoskonalił to, czego się nauczył, przekształcając to w spójny system walki, który nazwał Kunst des Fechtens – sztuką walki.
Obsesja na punkcie utrzymania tajemnicy
Podobnie jak niektórzy mistrzowie szermierki, nawet dziś, Johannes Liechtenauer był zazdrosny o swoje ciężko zdobyte umiejętności i postanowił nie dopuścić, aby jego metody stały się wiedzą powszechną. Mając obsesję na punkcie utrzymania wszystkiego w tajemnicy, ukrył swoje nauki pod postacią wiersza tak enigmatycznego, że tylko osoby, które wprowadzono w jego znaczenie, mogły go odszyfrować. Zebrawszy wokół siebie wybraną grupkę uczniów, nauczał swoich sekretów tylko wybrańców.
Dokładna przyczyna tej obsesji pozostaje niepewna. Może Mistrz Liechtenauer chciał zachować skuteczność swoich metod poprzez ograniczanie ich rozpowszechniania. Może chciał zapobiec temu, aby inni mistrzowie przypisywali sobie autorstwo jego technik. Peter von Danzig, pisząc swój traktat w roku 1452, twierdzi o motywach Liechtenauera:
Ponieważ sztuka ta przynależy książętom, panom, rycerzom i ich poplecznikom, którzy powinni ją znać i uczyć się jej, spisał on tę oto naukę językiem niejasnym i zagmatwanym, aby nie wszyscy mogli ją zrozumieć, co ujrzycie spisane później. Uczynił to, aby uniemożliwić nie posiadającym skrupułów mistrzom o mniejszych umiejętnościach, przekazywanie jego sztuki takim osobom, które nie traktowałyby jej z odpowiednim szacunkiem, jak ci, do których sztuka ta prawnie przynależy.
Enigmatyczne wersy
Decyzja mistrza Liechtenauera, aby zawrzeć swoje nauki w postaci wiersza jest dość łatwa do wytłumaczenia. Kultury o wysokim stopniu analfabetyzmu często odwołują się do rymów, jako mechanizmu mnemonicznego. Posiadając do przekazania ogromną ilość wiedzy, wersyfikacja jej to dobry pomysł, ponieważ rymowanki łatwiej jest zapamiętać, niż zwykłe zdania. Liechtenauer niechętny był spisywaniu swoich nauk, więc musiał wykorzystać pewnego rodzaju mechanizm ułatwiający ich spamiętanie, jeśli chciałby aby jego uczniowie przyswoili sobie tak ogromną ilość materiału.
Co więcej, średniowieczna Europa była wtedy zakochana w poezji. Minnesingerzy – poeci wyśpiewujący o dwornej miłości i rycerskich przygodach – byli sławni w całych Niemczech. Johannes Liechtenauer z pewnością zetknął się z ich dziełami.
Nie był on też jedynym mistrzem, który spisał swoje lekcje wierszem – był tylko pierwszy. Późniejsi mistrzowie we Włoszech i w Anglii, możliwe że podążając tym samym tropem, wykorzystali identyczną metodę do przekazania swoich nauk. Włoski traktat, znany jako „Flos Duellatorum”, spisany przez mistrza Fiore dei Liberi w roku 1410, składa się prawie wyłącznie z rymowanych zwrotów. Podobnie anonimowy XV-wieczny manuskrypt znajdujący się w British Museum, mówiący o użyciu miecza dwuręcznego, jest częściowo wierszowany.
Nauki mistrza Liechtenauera zawierają się w około 250 wersach, podzielonych na poniższe części:
- die Vorede (preambuła)
- die Gemain lere (nauka ogólna)
- Bloßfechten (walka długim mieczem bez opancerzenia)
- Roßfechten (walka konna mieczem i lancą)
- Kampffechten (walka piesza w opancerzeniu z włócznią, długim mieczem i sztyletem)
Liechtenauer chciał, aby jego wersy zostały zapamiętane, zapewniając pierwszy stopień wtajemniczenia. Tylko ci, którzy je spamiętali, albo posiadali jedną z nielicznych ich kopii na papierze, mogli mieć dostęp do ich sekretów. Nawet gdyby ktoś obcy zdobył owe wersy, ich wieloznaczna składnia pozwalała na wiele interpretacji. Co więcej, Liechtenauer wykorzystał do opisania technik niezdefiniowane terminy techniczne; bez ich znajomości, wersy stawały się bezużyteczne. Techniczny żargon mistrza komplikuje jeszcze wykorzystanie synonimów i wyrazów wieloznacznych. A więc niektóre techniki znano pod kilkoma różnymi nazwami (np. Arbeit, edel Krieg, Winden), podczas gdy inne miały podwójne znaczenie, odnosząc się do dwóch różnych, a nawet sprzecznych ze sobą technik (np. Versetzen).
Rozszerzanie się nauk Liechtenauera
Po śmierci Liechtenauera, jego uczniowie zamartwiali się upadkiem sztuki powodowanym przez pomniejszych mistrzów. Porzucając zasłonę tajemnicy, rozpoczęli pisanie traktatów, w których interpretowali wersy wielkiego mistrza i wyjaśniali zawarte w nich zasady szermierki. Przez następne 250 lat niemieccy mistrzowie używali wersów Johannesa jako podstawy do nauki sztuki długiego miecza. W tej czy innej formie pojawiały się one w prawie każdym ocalałym niemieckim traktacie spisanym pomiędzy rokiem 1389 a 1612.
Najwcześniejsza ocalała wersja nauk pojawia się w traktacie Hanko Döbringera, spisanym w roku 1389. Następna u Hansa Talhoffera (1443) i Sigmunda Ringecka (połowa lat 40 XV wieku). Wkrótce po nich pojawiło się wiele kolejnych manuskryptów. Prace te można podzielić na dwa rodzaje: pierwszy, zawierający głównie tekstowe opisy technik, i drugi, zawierający przede wszystkim ilustracje.
Dzieła tekstowe – takie jak traktaty Döbringera i Ringecka – przyjmują formę komentarzy, spisują nauki Liechtenauera, interpretują je i wyjaśniają ich praktyczne zastosowanie w walce długim mieczem. Prace składające się z ilustracji – tak jak fechtbuch Talhoffera – przypominają raczej katalogi technik, mające na celu pomóc właścicielowi odświeżyć pamięć. Zawarte tam opisy ilustracji są często fragmentami wersów Liechtenauera. Nie wyjaśniają one prawie nic i są raczej niezrozumiałe dla osób nie zaznajomionych z jego tradycją.
Nauki Liechtenauera uzupełniają dzieła późniejszych mistrzów, z których niektórzy mogli być jego uczniami. Zapiski Martina Hundsfelda i Andre Legnitzera opisują zestaw technik przeznaczonych do wykorzystania w walce w zbroi. Znane były one jako techniki Halb Schwert (pół-miecz) i wymagały od szermierza chwycenia lewą ręką głowni miecza w połowie, trzymając prawą ręką za rękojeść. W ten sposób miecza używano jak krótkiej włóczni, do pchnięć w szczeliny zbroi przeciwnika. Czyniąc niewielkie modyfikacje związane z długością broni, techniki te można było łatwo zaadaptować do wykorzystania z włócznią lub kijem. Okazały się one na tyle skuteczne, że pojawiły się też w użyciu również w walce bez opancerzenia.
Pchnięcie Halb Schwert (pół miecz) przy pomocy długiego miecza. Z początku techniki te przeznaczone były do walki w zbroi, ale po pewnym czasie znalazły zastosowanie również w walce bez opancerzenia. Poprzez nagłe skrócenie broni dawały one przewagę na bliskim dystansie. Metody te mogły zostać zaadaptowane z istniejących już technik na włócznię lub kij (ilustracja z traktatu Albrechta Dürera z roku 1512).
Innym ważnym dziełem jest tekst autorstwa Otta Żyda, mistrza zapasów, którego techniki do walki wręcz uzupełniały sztuki walki z bronią, oraz Hansa Lecküchnera, duchownego, który zaadaptował nauki Liechtenauera do walki lange Messer (długim nożem, albo inaczej tasakiem). Zapiski tych mistrzów były szeroko powielane i często pojawiają się obok wersów Johannesa Liechtenauera.
W połowie XV wieku, kilku mistrzów znających nauki Liechtenauera uzyskało znaczące pozycje, nauczając sztuk walki najwyższe klasy niemieckiej szlachty. Sigmund Ringeck i Paulus Kal służyli jako fechmistrze na dworze potężnych książąt Bawarii, Ott Żyd był mistrzem zapasów u Habsburgów w Austrii, a Hans Talhoffer specjalizował się w przygotowywaniu szwabskich szlachciców do pojedynków sądowych. Prestiż i sukces tych oraz innych mistrzów zaowocował rozprzestrzenieniem się nauk Liechtenauera na Niemcy, Austrię i Europę Wschodnią.
Do rozpowszechnienia się nauk przyczyniło się również stworzenie wpływowego, podobnego do gildii stowarzyszenia szermierzy, znanego jako Bractwo Naszej Ukochanej Panienki i Świętego Marka, albo też jako Marxbrüder. Organizacja ta otrzymała przywileje od samego cesarza w roku 1487 i pod cesarską protekcją rozwijała się przez następny wiek. Siedziba główna tej organizacji znajdowała się we Frankfurcie nad Menem. Marxbrüder nauczali oraz wydawali licencje nowym mistrzom. Peter Falkner, służący jako kapitan Marxbrüder w latach 90 XV wieku, spisał traktat szermierczy zawierający wersy mistrza Liechtenauera.
Publiczne pokazy szermierki, znane jako Fechtschulen (szkoły szermierki) były często spotykaną formą rozrywki przedstawianą na rynkach albo targowiskach średniowiecznych Niemiec. Szermierze biorący udział w tych demonstracjach często pokazywali efektowne techniki, mające na celu zrobić wrażenie i zabawić publiczność. Pod wpływem Marxbrüder, którzy często współzawodniczyli w trakcie takich pokazów z rywalizującą z nimi grupą Federfechter, niemieccy mistrzowie zaczęli włączać elementy tej efektownej, mniej praktycznej formy szermierki, do swego repertuaru. W rezultacie Kunst des Fechtens rozpoczęła powolne przejście od bezkompromisowej sztuki walki do zorientowanej bardziej sportowo szkoły szermierki.
W połowie XVI wieku, Kunst des Fechtens była równie popularna wśród rosnącej klasy średniej, co wśród szlachty. W rezultacie, wielu dobrze ustawionych mistrzów zwracało się w stronę wielkich miast handlowych w Niemczech – Augsburga, Frankfurtu, Norymbergii oraz Strassburga. Każde z tych miast było domem wpływowych mistrzów, którzy publikowali traktaty na temat ritterliche Kunst (sztuki rycerskiej). Christian Egenolff z Frankfurtu wydał drukiem manuskrypt, który następnie został kilkukrotnie powielony w latach 1531-1558. Największy z późniejszych mistrzów, Joachim Meyer, opublikował swoje dzieło w Strassburgu w roku 1570. Rozpowszechniło się ono na całe Niemcy, a różne jego wydania pojawiały się do roku 1660.
Oprócz tradycyjnych broni rycerskich, o których nauczał Liechtenauer, dzieło Meyera zawiera szeroką sekcję poświęconą rapierowi. Komentarze autora świadczą o tym, iż nie był on pod wielkim wrażeniem tej broni i uczył jej tylko dlatego, że była w powszechnym użyciu. Opisując jej zastosowanie, wykorzystał techniczne słownictwo i zasady walki Liechtenauera, tylko dopasowując je do rapiera – podobnie jak Hans Lecküchner uczynił sto lat wcześniej z lange Messer (tasakiem).
Traktat Theodore Veroliniego z roku 1679 to ostatni podręcznik szermierki podążający tradycją Liechtenauera, pomimo iż poświęca on tyle samo miejsca rapierowi, co długiemu mieczowi. Wraz ze stopniowym wychodzeniem z użycia zbroi zanikała potrzeba wykorzystywania długiego miecza. Pozbawiona dawnego znaczenia, szermierka długim mieczem znikła ze sceny na początku XVIII wieku. Niemieckie druki pokazujące publiczne przedstawienia z długim mieczem, tasakiem, kijem, czy innymi brońmi średniowiecznymi pojawiają się jednakże nawet w roku 1750, a zapiski archiwalne wspominają o pojedynczych Fechtschulen odbywających się w roku 1816.
Dwaj szermierze stoją w postawach używanych do walki Messerem (tasakiem). Techniki długiego miecza opisane przez Liechtenauerazostały zaadaptowane do tasaka przez mistrza Hansa Lecküchnera. Po lewej znajduje się postawa Eber (dzika), po prawej Stier (byka). Są one po prostu jednoręcznymi wersjami Pflug (pługa) i Ochs (wołu) pochodzącymi z nauk Liechtenauera. Warto porównać je z postawami na następnych ilustracjach. (Ilustracja z traktatu Albrechta Dürera z roku 1512)
Sztuka Liechtenauera
„Sztuka Liechtenauera”, jak ją często nazywano, skupiała się na trzech rycerskich rodzajach broni: kopii, długim mieczu i sztylecie. W systemie tym nauczano wykorzystania tychże broni pieszo i konno, zarówno w zbroi, jak i bez niej. Późniejsi mistrzowie poszerzyli arsenał, dołączając do niego techniki na miecz i puklerz, kij, młot lucerneński i inne. Zapasy były integralną częścią sztuk walki; chwyty i rzuty wykorzystywano w walce każdą bonią. Specjalnych technik używano również konno; celem było wysadzenie przeciwnika z siodła.
Centrum systemu mistrza Liechtenauera był rycerski długi miecz. Uważano, że zasady jego użycia można wykorzystać do nauki walki pozostałych rodzajów broni. Kunst des Fechtens była jednak raczej złożonym systemem sztuk walki, niż zwykłą szkołą szermierki. W ten sposób była ona w pełni zgodna z pozostałymi systemami nauczanymi w średniowiecznej Europie. Obejmująca wiele dziedzin natura sztuk walki średniowiecza odróżnia je od późniejszych szkół szermierki. W przeciwieństwie do późniejszych mistrzów, których uczniowie stawali się specjalistami w wykorzystaniu miecza, średniowieczny mistrz szermierki musiał stworzyć dobrego wojownika, potrafiącego walczyć równie dobrze każdą powszechną w użyciu bronią.
Inną cechą odróżniającą szermierkę średniowieczną od późniejszej jest sytuacja w której danych technik używano. Podczas gdy XVIII-wieczni mistrzowie szpady postrzegali szermierkę jako zajęcie godne gentlemana i przygotowanie do pojedynków obwarowanych szeregiem reguł, mistrzowie średniowieczni przygotowywali ucznia do walki na śmierć i życie, zarówno na polu bitwy, jak i poza nim. Techniki konne na miecz i kopię, przygotowywały go na pojedyncze walki i niewielkie potyczki, charakteryzujące średniowieczne walki. Techniki piesze, szczególnie te do walki w zbroi służyły mu doskonale zarówno na polu bitwy, jak i w trakcie pojedynków sądowych. Techniki służące do walki bez opancerzenia, przeznaczone do wykorzystania w codziennym ubraniu, przygotowywały go na nieoczekiwane zdarzenia mogące zajść na drogach średniowiecznej Europy. Złożony, podobny do jujutsu, system walki wręcz zapewniał, że uczeń będzie w stanie się obronić, kiedy pod ręką nie będzie żadnej broni.
W rezultacie o systemach walki średniowiecznej Europy lepiej jest myśleć jako o sztukach walki, niż o szkołach szermierki. W rzeczywistości są one znacznie bardziej podobne do japońskich koryu (klasycznych systemów sztuk walki), niż współczesnej szermierki sportowej. Pomimo tego, wiele z podstawowych zasad i wiele teorii leżących u podstaw technik, nie różni się specjalnie od tego, co obecnie wykorzystuje się we współczesnej walce floretem.
Niemiecki długi miecz
Broń, którą niemieccy mistrzowie nazywali „długim mieczem”, obecni eksperci od broni i uzbrojenia nazwaliby mieczem półtoraręcznym. Długi miecz, ciężki na tyle, aby zranić w pełni opancerzonego rycerza, był wciąż wystarczająco lekki, aby można było poradzić sobie z bardziej mobilnym przeciwnikiem. Przeciwko nieopancerzonym wrogom używano go oburącz do cięć, pchnięć i zasłon. Przeciw tym w zbroi chwytano lewą ręką głownię w połowie, a prawą trzymano rękojeść. W ten sposób miecza używano jak krótkiej włóczni, do pchnięć w szczeliny zbroi przeciwnika. Trzeci sposób wchodził w grę, gdy walczono konno; wtedy szermierz chwytał miecz jedną ręką, drugą powodząc koniem.
Schwertnemen (dosłownie: odebranie miecza albo technika rozbrajania) wykonane na długi miecz. Szermierz po prawej zahacza swoją głowicę pod jelcem przeciwnika i ponad jego nadgarstkiem. Ciągnąc w dół może wyrwać broń z jego rąk. Warto zauważyć, że ostrze jest też zahaczone o szyję przeciwnika. Jeśli trzyma on miecz zbyt mocno, szermierz może pójść do przodu tylną nogą i wykorzystać ostrze aby przewrócić adwersarza do tyłu przez stopę. Techniki zapaśnicze i rozbrojenia były integralną częścią wszystkich sztuk walki bronią wchodzących w skład Kunst des Fechtens. (Ilustracja z traktatu Albrechta Dürera z roku 1512)
Długi miecz był znacznie lżejszy, niż się ogólnie przyjmuje; większość zachowanych egzemplarzy waży pomiędzy 1,5 do 2 kg. Podobnie, miecze te są znacznie krótsze, niż się sądzi. Większość ludzi wyobraża je sobie jako dwuręczne miecze będące na wyposażeniu XVI-wiecznych oddziałów piechoty, które czasem miały ponad 180 cm długości. W rzeczywistości, długi miecz mierzył od 120 do 135 cm. Metropolitan Museum of Art. w Nowym Jorku posiada w swojej kolekcji dwa ćwiczebne długie miecze, które często pojawiają się w niemieckich podręcznikach. Ich statystyki są następujące:
- Długość całkowita: 127 cm
- Długość głowni: 102 cm
- Waga: 1,35 kg
W rękach wyszkolonego szermierza, długi miecz był przerażającą bronią. Skutki jego użycia doskonale ilustruje poniższy wypadek opisany w kronikach Froissarta, w którym angielski rycerz został otoczony i pokonany w trakcie Buntu Chłopskiego w roku 1381:
[chłopi] zaczęli na niego wrzeszczeć i krzyczeli: – Zabić go! Słysząc to, puścił on konia, wyciągnął długi miecz z Bordeaux, jaki nosił, i zaczął ciąć i pchać wszędzie dookoła; co to był za piękny widok. Niewielu odważyło się do niego przystąpić, a tym, co to uczynili, odcinał on każdym ciosem stopę albo głowę, lubo rękę czy nogę. Nawet najodważniejsi z nich się go przerazili. W tym miejscu Sir Robert dał cudowny pokaz szermierki. Ale złoczyńców było więcej niż sześćdziesiąt tysięcy i poczęli rzucać w niego i strzelać aż przebili mu zbroję. Prawdę rzekłszy, nawet gdyby był on człowiekiem z żelaza czy stali, nie wydostałby się on stamtąd żywy. Ale najpierw ubił tuzin z nich, nie licząc tych, których poranił. W końcu obalono go, odcięto mu ręce i nogi i poćwiartowano. Tak umarł Sir Robert Salle…3.
Kilka ilustrowanych niemieckich traktatów przedstawia siłę uderzenia długim mieczem. Na przykład, dzieło Hansa Talhoffera z roku 1459 (obecnie w Kopenhadze) ukazuje szermierza, który zszedł z drogi przeciwnikowi z włócznią i ciosem z góry dekapituje go, odcinając głowę z ramion wśród tryskającej krwi. Na innej ilustracji znajduje się ruch podobny do technik iaido, gdzie szermierz jednocześnie wyciąga miecz z pochwy i uderza. Uderzenie od dołu gładko odcina dzierżącą miecz dłoń przeciwnika.
Filozofia walki Liechtenauera
System walki Liechtenauera zawiera wiele elementów taktycznych i technicznych uważanych za charakterystyczne dla współczesnej szermierki sportowej. Pomimo iż przeważnie ich wynalezienie przypisuje się późniejszym mistrzom rapiera i szpady, wiele z nich po raz pierwszy wspomniane są w komentarzach objaśniających wersy nauk wielkiego mistrza. Do akcji szermierczych znanych współczesnemu szermierzowi sportowemu należą: otwarcia, uderzenia powstrzymujące, ataki zgrane w czasie z opozycją, kombinacje parowanie-riposta, odejścia i skomplikowane wykorzystanie pris de fer.
Co więcej, nauki Liechtenauera są pierwszym źródłem, w którym wspomina się wiele podstawowych idei wciąż mających kluczowe znaczenie we współczesnej szermierce: cztery kierunki ataku, podział ostrza na forte i część słabą, przewaga szybkości pchnięcia nad uderzeniem oraz istotę utrzymania sztychu skierowanego w przeciwnika. Istotne znaczenie, jakie Liechtenauer przypisywał przejęciu inicjatywy i atakowaniu uderzająco przypomina podejście współczesnych trenerów szpady.
Poniższe akapity pokrótce omawiają główne zasady leżące u podstaw systemu szermierki Liechtenauera. Za nimi następuje wyliczenie 17 Haupstücke (technik podstawowych), które tworzą rdzeń repertuaru technik mistrza.
Praca nóg
Liechtenauer nauczał, aby wykonywać ataki z przekrokiem, idąc do przodu nogą zakroczną. Szermierz ćwiczył chodzenie do przodu nogą z tej samej strony, z której ciął. Zatem, do wykonania uderzenia z prawej strony należało w miarę możliwości ustawić się z lewą nogą z przodu. W trakcie wykonywania uderzenia szermierz przestawiał do przodu prawą nogę. Ta sama zasada dotyczyła uderzenia z lewej strony – należało stanąć z prawą nogą z przodu i iść do przodu nogą lewą wraz z wyprowadzeniem ciosu. Takie uderzenie pozwalało szermierzowi dodać do cięcia wagę swojego ciała, utrzymując jednocześnie stabilną postawę. Uderzenie wykonane odwrotnie – z przeciwnej strony niż krok – ustawiało szermierza w pozycji wykrzywionej i niestabilnej, a także ograniczała zasięg jego ataku.
Szermierz był uczony aby w razie ataku wykonać krok ukośny do przodu nogą zakroczną, schodząc z drogi nadchodzącemu uderzeniu lub pchnięciu. Tego rodzaju unik nie tylko usuwał go z drogi, ale także pozbawiał cios przeciwnika siły. W niektórych wypadkach praca nóg przybierała postać zejścia z obrotem, podobnego do Volte albo Inquarta, często wykorzystywanych w późniejszych szkołach rapiera i szpady.
Cztery kierunki ataku
Mistrz Liechtenauer podzielił ciało ludzkie na cztery kierunki ataku, który to podział wciąż jest używany we współczesnej szermierce. Ciało zostało przedzielone dwoma wyobrażonymi liniami: jedną pionową przez środek, drugą poziomą, przechodzącą pod żebrami. Linie te dzieliły ciało na ćwiartki, a do atakowania każdej z nich służyły konkretne techniki. W ogólnym zarysie otwarcia można sprowadzić do prawej i lewej strony głowy oraz lewej i prawej strony ciała pod ramionami. Niemieccy mistrzowie uczyli, że zawsze lepiej jest zaatakować wyższe otwarcia, niż niższe. Nie tylko cel jest wtedy bliżej, ale ciężej mu się obronić. Dodatkowo, udany atak na górne otwarcia jest groźniejszy, niż taki sam wymierzony w otwarcia dolne.
Podstawowe uderzenia
Liechtenauer nauczał, że długim mieczem można wykonać tylko dwa podstawowe typy uderzeń: skierowane w dół, znane jako Oberhau (uderzenia górne) i skierowane w górę – Unterhau (uderzenia dolne). Ponieważ każde z nich można zadać zarówno z lewej, jak i z prawej strony, w wyniku otrzymujemy cztery podstawowe uderzenia. Gdy atakuje się z prawej strony, nadgarstki szermierza pozostają rozkrzyżowane, natomiast cięcia z lewej krzyżują nadgarstki.
Niemieccy mistrzowie poszerzyli repertuar uderzeń do ośmiu. Uderzenia górne można było wykonać albo pionowo, albo ukośnie, dolne podobnie. Uderzenia poziome wykonywano również z jednej lub z drugiej strony. Co więcej, każde z nich można było wykonać zarówno przednim, jak i tylnym ostrzem. Pomimo takich komplikacji, Liechtenauer podkreślał, że każde z uderzeń jest tylko wariacją czterech podstawowych, wspomnianych powyżej.
Podstawowe pchnięcia
Pomimo ogólnie panującego przekonania, że pchnięcia po raz pierwszy pojawiły się w renesansie, mistrz Liechtenauer w pełni doceniał rolę pchnięć. Setki lat przed wynalezieniem szpady, uczył on trzymania sztychu skierowanego w przeciwnika w trakcie parowania, wykonując następnie szybką ripostę wymierzoną w najbliższy cel. Przeciwko szermierzom wykonującym szerokie uderzenia ze skrzyżowanych mieczy, doradzał wykonanie pchnięcia powstrzymującego, mówiąc o przewadze w szybkości pchnięcia nad uderzeniem. W jego repertuarze znajdziemy również skomplikowane techniki, w których szermierz ukazuje otwarcie, zapraszając przeciwnika do pchnięcia, samemu kontrując odpowiednio wymierzonym w czasie pchnięciem z opozycją.
Podobnie jak w wypadku cięć, Liechtenauer podzielił pchnięcia na dwie kategorie: z góry (obere Ansetzen) oraz z dołu (untere Ansetzen). Ponieważ każde z nich można wykonać z lewej i z prawej strony, w efekcie otrzymujemy cztery pchnięcia. Pchnięcia z góry wykonywano przeważnie z rękami uniesionymi do góry i ostrzem opadającym w kierunku przeciwnika. Pchnięcia z dołu generalnie wykonywano z dłońmi trzymanymi nisko i ostrzem skierowanym do góry, w stronę przeciwnika. Pchnięcia z prawej strony powodowały skrzyżowanie nadgarstków, w wypadku pchnięć z lewej nadgarstki nie były skrzyżowane.
Cięcia
Liechtenauer nauczał, że istnieją trzy podstawowe formy ataku: pchnięcie, wykorzystywane na dalekim dystansie, uderzenie na dystans średni, oraz cięcie, wykonywany na dystansie bliskim. Nazwa Schnitt pochodzi od sposobu wykonania cięcia – należało silnie przeciągnąć ostrzem po ciele przeciwnika, jakby się coś kroiło. Przeważnie celem były dłonie, nadgarstki i ręce. Cięcia można było wykonać z obu stron, zarówno w dół (Oberschnitt), jak i w górę (Unterschnitt). Podobnie jak w wypadku pchnięć i cięć, otrzymujemy tu cztery rodzaje cięć.
Liechtenauer nazywał te trzy rodzaje ataku – uderzenie, pchnięcie, cięcie – Drey Wunder (co można przetłumaczyć jako „trzy zranienia” albo „trzy cudy”). Wiedza o tym, którego z nich należy w danej chwili użyć była najważniejszą umiejętnością w walce. Wybór ten opierał się w dużej mierze na dystansie do przeciwnika: pchnięcie było atakiem dalekiego zasięgu, uderzenie wykonywano na średnim dystansie, a Schnitt najskuteczniejszy był blisko. Wybór złego ataku mógł być ostatnią pomyłką szermierza, ponieważ w takim wypadku musiał on dodatkowo korygować dystans, tracąc w ten sposób cenny czas.
Trzy pary szermerzy z manuskryptu Joachima Meyera z roku 1570. Ten drzeworyt gradicznie przedstawia trzy główne metody ataku (pchnięcie, uderzenie i cięcie). Na pierwszym planie, szermierz po lewej wykonuje uderzenie z opozycją, jednocześnie trafiając przeciwnika i odbijając jego atak. Z tyłu po lewej szermierz po prawej wykonuje wysokie pchnięcie w gardło przeciwnika. Z tyłu po prawej, szermierz po prawej wykonuje Schnitt, cięcie krojące wymierzone w ręce adwersarza.
Inne rodzaje ataku
Poza trzema podstawowymi rodzajami ataku, Liechtenauer przekazał swoim uczniom wiele innych. Na bliskim dystansie szermierz mógł uderzyć swego przeciwnika w twarz głowicą. Szeroko wykorzystywano zapasy, z naciskiem na rzuty i rozbrojenia. W podręczniku Hansa Talhoffera z roku 1467 znajduje się nawet technika, w której szermierz wykonuje kopnięcie wymierzone w brzuch przeciwnika.
Postawy
Liechtenauer stanowczo ostrzegał przeciwko dłuższemu pozostawaniu w którejkolwiek z postaw, ponieważ wierzył, że szermierz znacznie lepiej postępuje, atakując swojego przeciwnika. Pasywne czekanie jedynie pozbawiało go inicjatywy i czyniło z niego cel ataków adwersarza. Mistrz uważał postawy raczej za punkty początkowe do wykonania ataków, niż gotowe gardy.
Postawy „Pflug” (pług) i „Ochs” (wół), dwie z czterech podstawowych gard mistrza Liechtenauera. „Pflug” jest najlepsza do wykonywania uderzeń i pchnięć od dołu, podczas gdy „Ochs” do uderzeń i pchnięć z góry. (Ilustracja z traktatu Petera von Danzig z roku 1452)
Liechtenauer nie pochwalał sporej ilości postaw przekazywanych przez współczesnych mu mistrzów. Doradzał swoim uczniom, aby ograniczyli się do czterech: Ochs (wołu), Pflug (pługa), Alber (głupca) oraz vom Dach (z dachu). Pomimo iż każda z tych postaw posiada swoją wersję na lewą i prawą stronę, Liechtenauer uważał te z prawej strony za ważniejsze, ponieważ ataki z prawej strony są silniejsze niż te z lewej. Pomimo rady wielkiego mistrza, aby używać tylko czterech postaw, późniejsi mistrzowie wypracowali szeroki zakres postaw, które uznawali za wariacje podstawowych czterech.
Postawy „vom Dach” (z dachu) oraz „Alber” (głupiec), to pozostałe dwie zalecane przez mistrza Liechtenauera. „Vom Dach” to postawa ofensywna, a „Alber” defensywna.(Ilustracja z traktatu Petera von Danzig z roku 1452)
Oto postawy mistrza Liechtenauera:
- Ochs (wół): W tej postawie szermierz stoi z lewą nogą z przodu, trzymając miecz po prawej stronie głowy ze skrzyżowanymi nadgarstkami. Ostrze opada na dół, mierząc w twarz przeciwnika. To właśnie stąd bierze się nazwa tej postawy – przypomina ona pochylone rogi wołu. Ochs to postawa wysoka, najlepsza do wykonywania cięć i pchnięć z góry.
- Pflug (pług): W postawie pługa szermierz stoi z lewą nogą z przodu, trzymając miecz na wysokości bioder, z głowicą przy prawym biodrze i ze skrzyżowanymi rękami. Jego ostrze wznosi się w kierunku twarzy adwersarza. Pflug to postawa niska, która ustawia szermierza w idealnej pozycji do uderzenia lub pchnięcia od dołu.
- Alber (głupiec): W tej postawie szermierz stoi z jedną lub drugą nogą z przodu, wyciągając przed sobą swój miecz, ze sztychem mierzącym w ziemię. Alber to niska postawa, która stawia szermierza w optymalnej pozycji do obrony. Jej nazwa pochodzi od stwierdzenia Liechtenauera, że tylko głupiec pozostaje w defensywie, oddając inicjatywę przeciwnikowi. Pomimo tego uznawał jej doskonałe właściwości obronne umieszczając ją wśród swoich czterech. Inni mistrzowie sądzili podobnie, biorąc pod uwagę inną jej nazwę – eyserne Pforte (żelazna brama).
- Vom Dach (z dachu): W tej postawie, nazywanej także vom Tag, szermierz stoi z lewą nogą z przodu, opierając swój miecz na prawym ramieniu. Ostrze wznosi się w górę za nim pod kątem około 45 stopni. Szermierz mógł też trzymać swój miecz nad głową z wyciągniętymi ramionami i sztychem za sobą. Podobnie jak Ochs, jest to postawa wysoka, która pozwala szermierzowi zadawać uderzenia i pchnięcia z góry.
- Alber (głupiec): W tej postawie szermierz stoi z jedną lub drugą nogą z przodu, wyciągając przed sobą swój miecz, ze sztychem mierzącym w ziemię. Alber to niska postawa, która stawia szermierza w optymalnej pozycji do obrony. Jej nazwa pochodzi od stwierdzenia Liechtenauera, że tylko głupiec pozostaje w defensywie, oddając inicjatywę przeciwnikowi. Pomimo tego uznawał jej doskonałe właściwości obronne umieszczając ją wśród swoich czterech. Inni mistrzowie sądzili podobnie, biorąc pod uwagę inną jej nazwę – eyserne Pforte (żelazna brama).
Zasada ofensywna i defensywna
Liechtenauer nauczał, że dobry szermierz zawsze uderza pierwszy, przejmując inicjatywę, zanim jego przeciwnik uzyska tę szansę. To, czy ten pierwszy atak trafi, czy nie, jest nieistotne, ponieważ zmusza on przeciwnika do sparowania ciosu. Niezależnie od wyniku pierwszego uderzenia, szermierz powinien dalej atakować, zasypując przeciwnika ciosami. To zmusi go do obrony i reagowania na nadchodzące ciosy. W sytuacji idealnej przeciwnik jest tak zajęty obroną, że nie ma okazji wykonać własnego ataku. Wszelka przerwa w zadawaniu ciosów jest wielkim błędem, ponieważ daje przeciwnikowi na odzyskanie inicjatywy i przejście do ofensywy.
Co więcej, dobry szermierz różnicuje swoje ataki – tnie, pcha, uderza głowicą, a nawet wchodzi na bliski dystans i przechodzi do zapasów. Różnicuje również cele, czasem atakując górne, czasem dolne otwarcia, czasem z lewej, czasem z prawej. Wszystko to służy wytrąceniu przeciwnika z równowagi i zmuszeniu go do skupienia się na obronie, niż wykonywania własnych ataków.
Jeśli przeciwnik zaatakuje pierwszy, celem szermierza jest odzyskanie w jakiś sposób inicjatywy i przejście do ofensywy. Liechtenauer nauczał, że szermierz, który pasywnie reaguje na to, co się dzieje i tylko się broni przed ciosami przeciwnika, w końcu zostanie trafiony i pokonany. Jego ulubioną metodą odzyskania inicjatywy było wykonanie ataku z opozycją, tak wymierzonego, że miecz jednocześnie odbija nadchodzący cios i uderza w przeciwnika. Jak pisał Joachim Meyer w swoim traktacie z roku 1570: „Dobry szermierz nigdy nie paruje; raczej tnie, gdy przeciwnik tnie; jeśli przeciwnik wykonuje krok, on również; jeśli pcha, on pcha takoż.”
Inną metodą odzyskania inicjatywy było sparowanie nadchodzącego ciosu i odpowiedzenie natychmiastową ripostą, zanim przeciwnik mógł ponowić swój atak. Jednakże ponieważ atakujący już znajdował się w ruchu, Liechtenauer uważał, że łatwiej było jemu ponowić atak, niż obrońcy wykonać ripostę. W rezultacie odradzał on wykorzystanie parowań, choć zdawał sobie sprawę, że czasem szermierz nie ma wyboru.
Anatomia miecza
Liechtenauer podzielił głownię miecza na dwie części, znane jako Stark (silna) i Schwech (słaba). Stark rozciąga się od jelca do połowy głowni. Ponieważ jest to część najbliższa dłonią, ma ona największą dźwignię. Dlatego też jest ona defensywną częścią miecza, wykorzystywaną do parowania ciosów przeciwnika. Schwech to pozostała część ostrza, od połowy do sztychu. Ponieważ znajduje się daleko od dłoni, ma najmniejszą dźwignię. Jest to ofensywna część ostrza, wykorzystywana do uderzania i pchania.
Liechtenauer nauczał swoich uczniów, żeby przy każdym skrzyżowaniu się głowni używali swojej Stark do uzyskania kontroli nad Schwech miecza przeciwnika. Przy wykorzystaniu silniejszej dźwigni, szermierz mógł uzyskać kontrolę nad bronią oponenta i stworzyć otwarcie do ataku. Mistrzowskie opanowanie tej umiejętności – odpowiedniego zastosowania dźwigni – uważane było za podstawę w walce na bliskim dystansie, gdy miecze często się stykały. Na tym sposobie manipulacji ostrzem bazuje cała seria technik znanych jako Winden. Nie opuszczając głowni przeciwnika, szermierz wykorzystywał swoją Stark do stworzenia otwarcia, jednocześnie uderzając go przy pomocy Schwech.
Wyczucie nacisku ostrza przeciwnika
Bliska opisanemu powyżej wykorzystaniu dźwigni była koncepcja bycia „twardym” albo „miękkim” na mieczu. Liechtenauer nauczał, że gdy tylko szermierz skrzyżował ostrze z przeciwnikiem, powinien natychmiast wyczuć czy nacisk wywierany przez głownię przeciwnika jest Hart (twardy), czy Weich (miękki). Twardy nacisk miał miejsce, gdy miecz przeciwnika naciskał silnie na ostrze szermierza. Miękki, gdy przeciwnik wywierał tylko minimalny nacisk po skrzyżowaniu się mieczy. Siła nacisku wywierana przez przeciwnika miała kluczowe znaczenie w wyborze kolejnej techniki.
Liechtenauer nauczał, że dobry szermierz przeciwstawiał sile słabość, a słabości siłę. Jeśli przeciwnik napierał mocno na ostrze, szermierz nagle przestawiał stawiać opór i uderzał lub pchał z drugiej strony. Z drugiej strony, jeśli jego przeciwnik tylko lekko naciskał, szermierz przeciwstawiał słabości siłę: używając Starck swojego ostrza wykorzystywał dźwignię do odsunięcia ostrza przeciwnika i stworzenia otwarcia do wykonania pchnięcia, uderzenia lub cięcia.
Według Liechtenauera, umiejętność odpowiedniego wyczucia nacisku ostrza przeciwnika była największą umiejętnością w szermierce. Jeśli szermierz odpowiednio wyczuł nacisk i wykonał odpowiednią akcję, przeciwnik zostawał trafiony, nie wiedząc, co się stało. „Miękki” przeciwnik stwierdziłby, że jego ostrze odsunięto, nie mając dźwigni ani czasu na skontrowanie nadchodzącego ataku. „Twardy” ujrzałby swoje ostrze podążające szybko w niewłaściwym kierunku, daleko od nadchodzącego ataku, który powinien sparować. Czym mocniej by naciskał, tym szybciej i dalej powędrowałoby jego ostrze, gdy zniknął nacisk, i tym bardziej odsłonięty by był z drugiej strony.
Fazy walki
Niemieccy mistrzowie dzielili walkę na dwie fazy. Pierwsza z nich nazywała się Zufechten. W tej fazie szermierz zbliżał się do swego przeciwnika spoza dystansu pozwalającego na uderzenie. Wraz ze skracaniem dystansu, obserwował przeciwnika, szukają odpowiedniego otwarcia. Ponieważ jego postawa do pewnego stopnia określała rodzaj możliwego do wykonania ataku, który mógł z niej wykonać, starał się on ukryć swoje intencje, przechodząc od jednej postawy do drugiej. Gdy osiągał odpowiedni dystans, wybierał postawę, z której chciał zaatakować i przyjmował ją.
Chwila, w której szermierz wchodził w zasięg uderzenia uznawana była za wysoce istotną, w dużej części decydującą o wyniku starcia. Filozofia walki wyznawana przez Liechtenauera była w dużej mierze zorientowana na atak, ponieważ wierzył on, iż atakujący ma przewagę nad obrońcą. W rezultacie celem szermierza było zadanie pierwszego ciosu, zmuszającego przeciwnika do obrony. Ta ofensywna zasada nazywana była Vor (przed). Szermierz, który przejął inicjatywę pozostawiał przeciwnika w defensywie, stanie zwanym jako Nach (po). Jedynym zmartwieniem szermierza, który utracił inicjatywę, było w jakiś sposób odzyskanie jej, co pozwoliłoby mu na wykonanie własnych ataków. Jeśli zadawalałby się jedynie parowaniem i pozostawaniem w defensywie, w końcu zostałby trafiony i pokonany.
Wykonując szybki krok w stronę przeciwnika, szermierz wykonywał pierwszy atak. Było to przeważnie uderzenie zadane samą końcówką ostrza albo pchnięcie, ponieważ te dwa ataki mają największy zasięg. O ile to możliwe, szermierz wykonywał pierwszy atak z prawej strony, ponieważ ataki z prawej uważano za silniejsze od tych wykonywanych z lewej. Co więcej, szermierz starał się uderzyć w górne otwarcia przeciwnika, ponieważ znajdowały się one bliżej niego i trafienie w nie mogło skuteczniej wyeliminować z walki.
Zmniejszając dystans, szermierz uderzał raczej w ciało szermierza, niż w jego miecz. Liechtenauer wierzył, że każda akcja, jaką się wykonuje, musi zagrażać przeciwnikowi, zmuszając go do obrony, o ile chce on uniknąć trafienia. W rezultacie, uderzanie w broń przeciwnika było poważnym błędem, ponieważ nie zagrażało przeciwnikowi. Zamiast tego, dawało mu szansę na uniknięcie zbicia i odzyskanie inicjatywy poprzez atak. W związku z tym Liechtenauer ćwiczył swoich uczniów w unikaniu miecza przeciwnika, gdy ten zamierzał zbić ostrze, przejmowaniu inicjatywy i atakowaniu w otwarcie wytworzone przez ów ruch.
Jeśli przeciwnikowi udało się zaatakować pierwszemu, szermierz starał się odzyskać inicjatywę kontratakując, uderzając w przeciwnika jednocześnie blokując lub unikając jego ataku. Rdzenną częścią repertuaru technik Liechtenauera było pięć uderzeń, znanych jako Meisterhau (mistrzowskie uderzenia), które służyły dokładnie do tego celu.
Gdy szermierz skrócił już dystans do przeciwnika, rozpoczynała się następna faza walki znana jako Handarbeit (praca rąk). Składała się ona z dalszej części walki na bliskim dystansie. Jeśli pierwszy atak szermierza się powiódł, uderzał on dalej, aż przeciwnik nie był w stanie się bronić. Jeśli pierwszy atak został sparowany, szermierz szybko go ponawiał, uderzając w inny cel. Unikał on kontaktu z parowaniami przeciwnika, ponieważ każdy kontakt spowalniał ataki, umożliwiając przeciwnikowi przejęcie inicjatywy. W razie skrzyżowania się ostrzy, szermierz szybko oceniał nacisk ostrza przeciwnika i odpowiednio wykorzystywał miękkie lub twarde techniki. Jeśli nacisk był słaby, używał technik twardych i przy pomocy dźwigni stwarzał sobie otwarcie do ataku. Jeśli jego przeciwnik mocno naciskał na ostrze, szermierz odpowiadał technikami miękkimi, wykorzystując siłę przeciwnika przeciw niemu. Zmuszając go do reagowania na kolejne zagrożenia, walczący chciał zmusić przeciwnika do wykonania konkretnych akcji. W sytuacji idealnej, szermierz nigdy nie pozwalał przeciwnikowi uderzyć, zasypując go atakami, aż ten w końcu się pod nimi ugiął4.
Podstawowe techniki długiego miecza
W strofach mistrza Liechtenauera wymienione jest siedemnaście Haupstücke (głównych technik) długiego miecza wykorzystywanych w walce bez zbroi. Pierwsze pięć to Meisterhau (mistrzowskie uderzenia), wyjątkowo skuteczne. Po nich następuje dwanaście technik, które mistrz uważał za najużyteczniejsze w trakcie walki. Pomimo iż używam słowa „technika”, należy pod nimi rozumieć raczej serie technik, ponieważ każda z nich zawiera wariacje możliwe do wykorzystania w różnych sytuacjach.
- Zornhau (gniewne uderzenie): Uderzenie ukośne z góry, wykonywane znad prawego ramienia. Oodbija atak przeciwnika, jednocześnie trafiając go sztychem w twarz. Nazwa pochodzi od uwagi Liechtenauera, że szermierz uderzający w gniewie instynktownie użyje tej techniki.
- Krumphau (uderzenie krzywe): Cios z góry wykonany fałszywym ostrzem, przeważnie stopujący, wymierzony w nadgarstki przeciwnika. Wraz z uderzeniem szermierz wykonuje unik przed ciosem przeciwnika. Nazwa pochodzi od „skrzywionej” pozycji nadgarstków, które w trakcie wykonywania techniki są skrzyżowane.
- Zwerchhau (uderzenie krzyżowe): Cięcie poziome, które jednocześnie odbija atak przeciwnika i uderza go w głowę. Nazwa pochodzi od poziomej trajektorii ciosu.
- Schielhau (uderzenie kątem oka): Cięcie górne, wykonywane przy pomocy fałszywego ostrza. Jednocześnie odbija atak przeciwnika i trafia go w ramię albo kark. Wykonuje się je z zejściem i obrotem, podobnym do Volte albo Inquartata wykorzystywanych w późniejszych szkołach rapiera i szpady. W pozycji końcowej szermierz widzi swego przeciwnika tylko kątem oka, stąd nazwa.
- Schattelhau (cięcie skalpu): Pionowe cięcie górne w głowę przeciwnika, wykonane samym czubkiem ostrza, po którym nadchodzi okrężne wycofanie. Podstawowy atak wykonuje się prawdziwym ostrzem, wycofanie albo fałszywym, albo sztychem, sięgając ponad ostrzem przeciwnika, aby uderzyć go w głowę. Nazwa pochodzi od celu ataku.
- Vier Leger (cztery postawy): Opisane w głównej części tego artykułu. Są to Ochs (wół), Pflug (pług), Alber (głupiec) oraz Vom Dach (z dachu).
- Vier Versetzen (cztery kontry): Są to specyficzne metody ataku przeciwko wyżej wymienionym postawom. W tym fragmencie opisane są też sposoby rozprawienia się z przeciwnikiem, który sparuje atak szermierza. Nazwa pochodzi od wyspecjalizowanych ataków, które kontrują zalety obronne konkretnej postawy.
- Nachraissen (atakowanie po): Ogólnei rzecz biorąc są to serie ataków powstrzymujących, których celem jest odzyskanie inicjatywy przez szermierza, którego przeciwnik uderzył pierwszy. Można je wykorzystać też ukazując otwarcie i prowokując przeciwnika, po czym samemu kontratakując. Nazwa pochodzi od czasu wykonania techniki, gdyż pozwala się tu oponentowi zaatakować pierwszemu, zanim wykona się kontrę.
- Überlauffen (biegnięcie powyżej): Jeśli przeciwnik uderzy w niższe części ciała, szermierz powinien zignorować ten atak, zamiast tego wyprowadzić własny, skierowany w wyższe. W ten sposób zyskuje on większy zasięg.
- Absetzen (odsunięcie): Metody parowania pchnięć i cięć przeciwnika. Pomimo iż niektóre z nich to zwykłe kombinacje parowanie-riposta, inne to pchnięcia, które jednocześnie odbijają nadchodzący atak i uderzają przeciwnika. Nazwa pochodzi od ruchu, jaki wykonuje się w celu zbicia uderzenia.
- Durchwechseln (zmiana w trakcie): Techniki unikania ostrza przeciwnika, wykorzystywane gdy ten stara się sparować atak albo zbić ostrze. Nazwa pochodzi od sposobu, w jaki szermierz zmienia kierunek swojego ataku, przechodząc pod ostrzem przeciwnika. Istnieje wiele wariacji tej techniki.
- Zucken (ciągnięcie): Ciągłe cięcie raz z jednej, raz z drugiej strony w odpowiedzi na próby parowania. Nazwa pochodzi od ruchu, który wykonuje miecz przed (albo za) głową szermierza podczas kolejnego ataku.
- Durchlauffen (przebiegnięcie): Dźwignie i rzuty stosowane na bliskim dystansie. Nazwa pochodzi od sposobu, w jaki szermierz uskakuje i „przebiega” pod rękami przeciwnika, skracając dystans.
- Abschneiden (krojenie w dół): Cięcia stopujące, wykonywane krojącym ruchem, wymierzone w jedną albo obie ręce przeciwnika. Dzieli się je na Oberschnitt (z góry na dół) i Unterschnitt (z dołu do góry).
- Hende Trucken (naciskanie rąk): Podobnie jak w przypadku Abschneiden, jest to atak stopujący wymierzony w ręce przeciwnika.
- Zwai Hengen (dwa zawieszenia): Są to dwie główne pozycje, jakie przyjmuje się w momencie skrzyżowania ostrzy. Ta seria technik zajmuje się podejściem taktycznym, które jest najskuteczniejsze w danej sytuacji. Nazwa pochodzi od sposobu, w jaki głownie są skierowane w dół w niektórych z wymienionych pozycji.
- Acht Winden (osiem zawinięć): Wyspecjalizowana seria ataków wykorzystywanych po skrzyżowaniu ostrzy. Niektóre z nich przyjmują postać ataków pod kątem, podczas gdy pozostałe są podobne do zwarcia. Pozwalają one szermierzowi utrzymać kontrolę nad ostrzem przeciwnika, jednocześnie stwarzając otwarcie do ataku. Nazwa pochodzi od ruchu obrotowego, jaki wykonuje miecz.
Przypisy
- Dokładny okres objęty terminem „średniowiecze” jest przedmiotem sporów, w których zarówno historycy, eksperci od sztuk pięknych oraz lingwiści stosują każdy własne kryteria. Pomimo iż niektóre z tych traktatów z całą pewnością można datować na renesans, uważam, że wciąż można je schrakteryzować jako średniowieczne. Zarówno długi miecz, jak i sztuka jego używania powstały w wiekach średnich. Co więcej, często odnoszono się do niej jako do ritterliche Kunst (sztuki rycerskiej), nawet w XVII wieku. Z około 60 ocalałych manuskryptów przynajmniej 25 datuje się przed rokiem 1500.
- Istotne jest zauważyć, że sztuka miecza była już w Niemczech w czasach Liechtenauera dobrze rozwinięta. Tak właściwie, to najstarszy z ocalałych podręczników szermierki, datowany na koniec wieku XIII, jest rodem z Niemiec. Traktat ten, który opisuje walkę mieczem i puklerzem, obecnie znajduje się w kolekcji Royal Armouries w Leeds, w Anglii. Istota mistrza Liechtenauera polegała raczej na tym, iż usystematyzował on tę naukę, niż na jego odkrywczości.
- Ten wyjątek zaczerpnąłem z tłumaczenia Geoffreya Breretona, wydanego w 1968 roku przez Penguin Books.
- Późniejsi mistrzowie (np. Joachim Meyer) dołączyli również trzecią fazę walki, Abziehen (wycofanie). Nie jest ona jednak charakterystyczna dla całej szkoły.
Bibliografia niemieckich podręczników szermierki
Poniżej znajduje się lista kilku ważniejszych podręczników ze szkoły Liechtenauera, mniej więcej w kolejności chronologicznej:
- Döbringer, Hanko. (1389). Fechtbuch. n.p. Codex Ms. 3227a w niemieckim Muzeum Narodowym w Norymberdze. Jest to najwcześniejsze dzieło zawierające strofy Johannesa Liechtenauera.
- Ringeck, Sigmund. (b.d.). Fechtbuch. n.p. Mscr. Dresd. C 487, Biblioteka Stanowa w Saksonii, Drezno, Niemcy. Tę ważną pracę datuje się na lata 40 XV wieku.
- Talhoffer, Hans. (1443). Fechtbuch. n.p. (Gotha Codex); Ms. Chart. A 558, Biblioteka Naukowa w Schloss Friedenstein, Gotha, Niemcy. Było to pierwsze z wielu dzieł wydanych przez Talhoffera.
- Anonoim. (b.d.). Fechtbuch. n.p. Codex 1.6.40.2, Centralna Biblioteka Uniwersytetu w Augsburgu. Książka zawiera co najmniej dwie XV-wieczne prace, które później oprawiono razem.
- Von Danzig, Peter. (1452). Fechtbuch. n.p. Codex 44 A 8 w Bibliotece Akademii Narodowej (Lincei a Corsiniana) w Rzymie, Włochy.
- Lew, Jud. (b.d.). Fechtbuch. n.p. Codex I.6.4o.3, Centralna Biblioteka Uniwersytetu w Augsburgu. To ważne dzieło datuje się na lata 1450-1460.
- Kal, Paulus. (b.d.). Fechtbuch. n.p. Codex Germanicus 1507 w Bibliotece Stanowej w Bawarii w Monachium, Niemcy. Ten podręcznik datuje się na lata 1460-70.
- Talhoffer, Hans. (1467). Fechtbuch. n.p. (Munich Codex); Codex Icon. 394a w Bibliotece Stanowej w Bawarii w Monachium, Niemcy. Było to ostatnie dzieło Talhoffera.
- Lecküchner, Johannes. (1482). Fechtbuch. n.p. Codex Germanicus 582 w Bibliotece Stanowej w Bawarii w Monachium, Niemcy.
- Von Speyer, H. (1491). Fechtbuch. n.p. M. I. 29, znajduje się w Bibliotece Uniwersytetu w Salzburgu w Austrii.
- Falkner, Peter. (b.d.). Fechtbuch. n.p. Manuscript P 5012 w Muzeum Historii Sztuki w Wiedniu w Austrii. Podręcznik ten, autorstwa Hauptmanna (kapitana) Marxbrüder datuje się na lata 1490.
- Dürer, Albrecht. (1512). Fechtbuch. n.p. Manuscript 26-232 w Kolekcji Grafik w Muzeum Albertina w Wiedniu w Austrii. Abrecht Dürer był jednym z najważniejszych artystów renesansu w Europie północnej. Pomimo iż nie był on mistrzem szermierki, to wydaje się, iż sztuka ta była mu bliska.
- Pauernfeindt, Andre. (1516). Fechtbuch (Ergrundung ritterlicher kunst der fechterey). Wiedeń, Austria. Później wydany po francusku pod tytułem La noble science des joueurs d’espee, Antwerpia, 1538.
- Wilhalm, Joerg. (1522-23). Fechtbuch. n.p. Codex Germanicus 3711 w Bibliotece Stanowej w Bawarii w Monachium, Niemcy.
- Wilhalm, Joerg. (1523). Fechtbuch. n.p. 1.6.2o.2. Centralna Biblioteka Uniwersytetu w Augsburgu.
- Egenolff, Christian. (1531). Fechtbuch (Der altenn fechter an fengliche kunst…). Frankfurt nad Menem. Podręcznik ten miał wiele wydań w latach 1531-1558. W Europie i Stanach Zjednoczonych istnieje wiele jego kopii.
- Erhart, Gregor. (1533). Fechtbuch z Augsburga. n.p. Poprzednio Codex I.6.4o.4 Biblioteka Uniwersytetu w Augsburgu. Do niedawna uważany za zaginiony, odkryty przez profesora Sydney Anglo w Kolekcji Szkockiej w Glasgow, w Szkocji.
- Mair, Paulus Hector. (b.d.). Fechtbuch. n.p. Mscr. Dresd. C 93/94, Biblioteka Stanowa w Saksonii, Drezno, Niemcy. To dzieło datuje się na lata 50 XVI wieku. Jest to monumentalne, dwutomowe kompendium mające ponad 1000 stron. Mair stworzył jeszcze dwa inne o porównywalnej objętości.
- Anonim. (1539). Fechtbuch. n.p. Prawdopodobnie spisany przez ucznia Jansa Niedela z Salzburga; Cod. I.6.2o.5, Biblioteka Uniwersytetu w Augsburgu w Niemczech.
- Meyer, Joachim. (1570). Qrundtliche beschreibung der freyen ritterlichen and adelichen kunst des fechtens (Podstawowy opis wolnej, rycerskiej i szlachetnej sztuki walki). Strassburg (Alzacja): n.p. Drugie wydanie wydrukowano w Augsburgu w roku 1600. To ważne dzieło można znaleźć w wielu bibliotekach w Europie i Stanach Zjednoczonych.
- Sutor, Jakub. (1612). Fechtbuch (New künstliches fechtbuch). Frankfurt nad Menem: n.p. To późne dzieło więcej miejsca poświęca rapierowi, niż długiemu mieczowi.