© 2021 Maciej Talaga

Średniowieczna Jelenia Góra, wów­czas nie­duże mia­sto na Śląsku, była za­miesz­kana przez dość wo­jow­ni­czą spo­łecz­ność. Tamtejsi miesz­cza­nie nie tylko sku­tecz­nie wal­czyli z Husytami i lo­kal­nym ban­dy­ty­zmem, ale rów­nież przy­spo­sa­biali swoją mę­ską mło­dzież do obrony wa­łów po­przez szcze­gólny ro­dzaj za­bawy.

Śląsk to re­gion, który przez całe śre­dnio­wie­cze utrzy­my­wał bli­skie związki z nie­miec­kim i cze­skim krę­giem kul­tu­ro­wym (Ryc. 1). W efek­cie, pro­ces urba­ni­za­cji za­czął się tam sto­sun­kowo wcze­śnie w po­rów­na­niu z in­nymi kra­inami pod pa­no­wa­niem pol­skich ksią­żąt i kró­lów. Z tym na­leży wią­zać fakt, że gdy tylko ślą­skie mia­sta po­ja­wiają się po raz pierw­szy w źró­dłach hi­sto­rycz­nych, zwy­kle po­sia­dają już przy­wi­leje lo­ka­cyjne i są dość roz­wi­nięte. Tak wła­śnie było w przy­padku Jeleniej Góry, daw­niej zna­nej także jako Hirschberg (po nie­miecku), Hiršberk (po cze­sku) oraz Mons Cervini bądź Cervimontium (po ła­ci­nie). Już w końcu XIII wieku osada po­sia­dała młyn oraz prawa miej­skie nadane przez ksią­żąt ślą­skich. Jednakże nie mo­gła ra­czej zo­stać lo­ko­wana o wiele wcze­śniej, jako że brak wzmia­nek o for­ty­fi­ka­cjach miej­skich aż do 1341 roku – jak za­uważa Stanisław Firszt jest to wska­zówka istotna, po­nie­waż w ra­mach swo­ich przy­wi­le­jów lo­ka­cyj­nych miesz­czane byli zo­bli­go­wani do nie­zwłocz­nego wznie­sie­nia wa­łów (S. Firszt, Architectura mi­li­ta­ris…, s. 11 – 15). Niemniej, po­mimo swo­ich ma­łych roz­mia­rów (≈1000 miesz­kań­ców ok. 1329 roku), czę­ściowo po­dyk­to­wa­nych rzeźbą te­renu u stóp Karkonoszy, mia­sto roz­wi­jało się prędko. Przed 1350 ro­kiem było już w pełni umoc­nione wa­łami, bra­mami i wie­żami, a w 1346 roku zo­stało ak­tyw­nym człon­kiem związku miast (Stadtebundt) Księstwa Świdnicko-Jaworskiego. Ta ostat­nia wia­do­mość jest szcze­gól­nie istotna, po­nie­waż ta­kie człon­ko­stwo ozna­czało, że Jelenia Góra była zo­bo­wią­zana brać udział w przed­się­wzię­ciach woj­sko­wych po­dej­mo­wa­nych przez zwią­zek, przede wszyst­kim w tro­sce o za­bez­pie­cze­nie szla­ków han­dlo­wych przed rycerzami-rabusiami i in­nymi roz­bój­ni­kami. W roku 1377 rada Jaleniej Góry wy­ku­piła wój­to­stwo, tym sa­mym wła­ści­wie unie­za­leż­nia­jąc mia­sto od ju­rys­dyk­cji ksią­żę­cej. Natomiast gdy całe księ­stwo zo­stało odzie­dzi­czone przez kró­lów cze­skich w 1392 roku, Jelenia Góra za­cho­wała swoje przy­wi­leje.

Rycina 1. Położenie Jeleniej Góry na współ­cze­snej ma­pie Polski. Wikimedia Commons: https://pl.wikipedia.org/wiki/Jelenia_G%C3%B3ra.

Z dru­giej strony, włą­cze­nie Jeleniej Góry do mo­nar­chii cze­skiej przy­nio­sło nie tylko eks­cy­tu­jące per­spek­tywy han­dlowe, ale także śmier­telne za­gro­że­nie, gdy na po­czątku XV stu­le­cia wy­bu­chły Wojny Husyckie. Na swoje szczę­ście, miesz­cza­nie je­le­nio­gór­scy naj­wy­raź­niej do­brze za­in­we­sto­wali za­soby w cza­sach pro­spe­rity, gdyż w 1427 roku zdo­łali ode­przeć ob­lę­że­nie i trzy szturmy Husytów. Ponadto nie spo­częli po­tem na lau­rach, lecz w dal­szym ciągu roz­bu­do­wy­wali miej­skie for­ty­fi­ka­cje (Ryc. 2). W 1433 roku ku­pili i zbu­rzyli są­sia­du­jący z mia­stem za­mek ry­cer­ski i po­zy­skane w ten spo­sób ma­te­riały wy­ko­rzy­stali do wzmoc­nie­nia swo­ich wła­snych wa­łów. Kiedy ich zbrojna wy­prawa osta­tecz­nie po­ko­nała lo­kalną dy­na­stię rycerzy-rabusiów i zrów­nała z zie­mią ich za­mek w Borowym Jarze (ok. 1450 roku), bez­pie­czeń­stwo mia­sta wy­da­wało się zu­pełne. Niestety, po okre­sie spo­koju, na prze­ło­mie stu­leci ko­nieczne stały się do­dat­kowe za­biegi, gdy za­gro­że­nie tu­rec­kie po­ja­wiło się na po­łu­dnio­wym wscho­dzie. Nie bę­dzie nie­spo­dzianką, że za­po­bie­gliwi je­le­nio­gór­scy miesz­cza­nie od­po­wie­dzialni na te kło­poty wzno­sząc drugi pier­ścień umoc­nień z dzie­się­cioma ba­ste­jami i sta­no­wi­skami ar­ty­le­rii. W efek­cie, ślą­ski geo­graf i kro­ni­karz, Bartłomiej Stein, za­no­to­wał w swoim “Opisie Śląska” (1505), że Jelenia Góra ro “mia­sto nie­wiel­kie, ale zna­ko­mi­cie opa­sane” (B. Stein, Descriptio…, s. 28.)¹. To za­an­ga­żo­wa­nie i za­ufa­nie, które miesz­cza­nie po­kła­dali w swo­ich mu­rach, po­dob­nie jak wciąż żywa pa­mięć o ich zwy­cię­stwach nad Husytami i rycerzami-rabusiami, wy­raź­nie od­bi­jają się echem w in­nym opi­sie Jeleniej Góry – „Panegiryku Śląskim” pióra Pakracego Vulturniusa (1506) – w któ­rym wy­brzmiewa po­chwała „mle­kiem pły­ną­cych wa­łów” (O ma­nan­tia mo­enia lacte) i wo­jen­nej wprawy miesz­kań­ców:

O mia­sto wiel­kiej szczę­śli­wo­ści, sła­wione przez wieki! / Wychwalaj ra­do­śnie swego wszech­stron­nego obrońcę [tzn. Świętego Pankracego]. / Pod ta­kim wo­dzem za­wsze po­wró­cisz w swe mury zwy­cię­skie / ile­kroć twoi wo­jow­nicy wdzie­rać się będą na zamki po­sępne (J. J. von Füldener, Bio- et bi­blio­gra­phia…, s. 377).

Rycina 2. Rekonstrukcja wi­doku Jeleniej Góry i miej­skich umoc­nień z XIV wieku. Za: S. Firszt, Architectura mi­li­ta­ris urbis Montis Cervini (bu­dow­nic­two obronne Jeleniej Góry), [w:] Rola woj­ska w roz­woju in­te­lek­tu­al­nym Jeleniej Góry, re­dak­cja na­ukowa K. Stąpór, Kolegium Karkonoskie, Jeleniogórskie Stowarzyszenie Żołnierzy Radiotechników „RADAR”, Jelenia Góra 2008, s. 25, ryc. 2.

Jelenia Góra w Pankracego Vulturniusa “Panegiryku Śląskim”

Zacytowany wy­żej po­emat Pankracego Vulturniusa (właśc. Pankratius Geier; uro­dzony ok. 1480 roku w Jeleniej Górze), ślą­skiego teo­loga i hu­ma­ni­sty, sta­nowi ważne źró­dło do hi­sto­rii re­gionu w po­źnym XV i wcze­snym XVI wieku². Według słów au­tora, dzieło po­wstało pod­czas jego po­bytu na uni­wer­sy­te­cie w Padwie jako od­po­wiedź na wy­gła­szane przez in­nych ża­ków po­chwały ich oj­czyzn – Pankracy miał wów­czas uświa­do­mić so­bie, że nikt do­tąd nie skom­po­no­wał po­etyc­kiej lau­da­cji jego ro­dzi­mej kra­iny³. Pod wpły­wem tego im­pulsu za­czerp­nął on z naj­lep­szych kla­sy­ków ła­ciń­skich i stwo­rzył opis Śląska wraz z jego po­szcze­gól­nymi mia­stami, spo­śród któ­rych naj­więk­szym był Wrocław, a naj­droż­szym sercu po­ety – jego ro­dzinna Jelenia Góra (Mons Cervini). O ile prawdą jest, że jego po­etyc­kie de­scrip­tio jest mocno sche­ma­tyczne, co ro­dzi wąt­pli­wo­ści od­no­śnie fak­tycz­nego obe­zna­nia po­ety z opi­sy­wa­nymi miej­scami⁴, to uwaga ta w naj­mniej­szym stop­niu nie od­nosi się do jego opisu Jeleniej Góry. We frag­men­cie zwy­cza­jowo okre­śla­nym jako Laus Hyrschberge (“Pochwała Jeleniej Góry”), po­etyc­kie to­posy zo­stają za­sto­so­wane bar­dzo kre­atyw­nie by od­dać rze­czy­wi­sty afekt i od­ma­lo­wać bar­dzo szcze­gó­łowy ob­raz jego ma­łej oj­czy­zny . Co szcze­gól­nie cie­kawe, po­eta wspo­mina tam uni­ka­towe zwy­czaje lu­dowe prak­ty­ko­wane w Jeleniej Górze, któ­rych nie mógł sko­pio­wać od kla­sycz­nych au­to­rów – tym sa­mym, jak pod­kre­śla ba­daczka tek­stu, Joanna Rostropowicz można te opisy uznać za wia­ry­godne źró­dło hi­sto­ryczne (J. Rostropowicz, Pankracego…, s. 105 – 106). Jeden z tych zwy­cza­jów ma przy tym wy­raź­nie bo­jowe za­bar­wie­nie i zo­sta­nie omó­wiony szcze­gó­ło­wiej po­ni­żej.

“Bitwa na darń” Wspomniany frag­ment mie­ści się w wier­szach 392 – 414 i zo­stał w ca­ło­ści za­cy­to­wany w Załączniku zgod­nie z XVIII-wieczną trans­kryp­cją opu­bli­ko­waną przez Johanna Jacoba von Füldenera. Zgodnie z re­la­cją Vulturniusa, na po­czątku paź­dzier­nika chłopcy byli zwal­niani z za­jęć szkol­nych przez swych na­uczy­cieli, po to aby wziąć udział w uda­wa­nej bi­twie, co miało sta­no­wić sta­ro­dawną tra­dy­cję (quae di­cenda fuit stans con­sve­tudo per an­nos). W tym celu dzie­lili się na dwie dru­żyny, z któ­rych jedna re­pre­zen­to­wała obroń­ców Jeleniej Góry a druga – ob­cych na­jeźdź­ców. Wdziewali na­stęp­nie hełmy i dzier­żąc tar­cze spę­dzali ko­lejne trzy dni wal­cząc ze sobą za­cie­kle na wzgó­rzach ota­cza­ją­cych mia­sto. Tę ha­ła­śliwą i we­sołą za­bawę, żywo opi­saną przez Vulturniusa, na­zywa po­eta “bi­twą” (bel­lum), w któ­rej mło­dzi wo­jow­nicy wzno­sili ziemne umoc­nie­nia i wal­czyli na nich uży­wa­jąc darni (ce­spite) jako po­ci­sków, nie ży­wiąc do sie­bie urazy na­wet, gdy ktoś zo­stał tra­fiony.

Biorąc pod uwagę, że Vulturnius uro­dził się ok. 1480 roku, a te “bi­twy na darń” mu­siały od­by­wać się za­nim wy­je­chał do Padwy, można da­to­wać ten zwy­czaj na prze­łom XV i XVI wieku, a za­tem w przy­bli­że­niu dwa po­ko­le­nia po tym, jak Jelenia Góra sku­tecz­nie od­parła atak Husytów w 1427 roku. Na tej pod­sta­wie Stanisław Firszt za­pro­po­no­wał, że ten zwy­czaj mógł w isto­cie sta­no­wić ro­dzaj spek­ta­klu upa­mięt­nia­ją­cego tamte wy­da­rze­nia (S. Firszt, Architectura mi­li­ta­ris…, s. 16). Alternatywnie, je­śli wie­rzyć po­ecie, że był to rze­czy­wi­ście sta­ro­dawny oby­czaj można po­dą­żyć za to­kiem ro­zu­mo­wa­nia Joanny Rostropowicz i spe­ku­lo­wać, że sta­no­wił on lo­kalną wa­ria­cję o wiele star­szych, jesz­cze przed­chrze­ści­jań­skich wie­rzeń na te­mat wiecz­nej ry­wa­li­za­cji mię­dzy la­tem a zimą – we­dług re­la­cji et­no­gra­fów różne formy lu­do­wych spek­tak­tli z ele­men­tami walki, które ce­le­bro­wały prze­miany pór roku były wciąż prak­ty­ko­wane na Śląsku jesz­cze w XX wieku (J. Rostropowicz, Pankracego…, s. 106). Niezależnie od jego fak­tycz­nego po­cho­dze­nia, na­leży za­uwa­żyć, że była to za­bawa w ob­lę­że­nie, a nie walną bi­twę lub ja­ki­kol­wiek inny ro­dzaj star­cia – wy­bór dość lo­giczny w mie­ście, które tyle wiary i dumy po­kła­dało w swo­ich for­ty­fi­ka­cjach. Toteż, o ile nie­ja­snym po­zo­staje czy hełmy i tar­cze uży­wane przez chłop­ców były praw­dzi­wymi, bo­jo­wymi eg­zem­pla­rzami, czy tylko imi­ta­cjami, to sama za­bawa z po­wo­dze­niem mo­gła sta­no­wić ro­dzaj wcze­snego przy­go­to­wa­nia woj­sko­wego skro­jo­nego na lo­kalne po­trzeby.

Kultura mu­rów

Nowsze sze­roko za­kro­jone ba­da­nia nad prze­mocą w kręgu od­dzia­ły­wa­nia wcze­sno­no­wo­żyt­nej kul­tury nie­miec­kiej ujaw­niły nie tylko etyczne pod­stawy i im­pli­ka­cje spo­łecz­nie ak­cep­to­wa­nych form fi­zycz­nej walki, ale także istotną role, którą etos bo­jowy (mar­tia­lity) od­gry­wał w ów­cze­snych po­ję­ciach na te­mat mę­sko­ści i toż­sa­mo­ści spo­łecz­nej, za­równo wśród szlachty jak i ni­żej uro­dzo­nych. Jak uj­muje to Hillay Zmora, ob­raz, który wy­ła­nia się z tych stu­diów to spo­łe­czeń­stwo, w któ­rym “prze­mo­cowe roz­wią­zy­wa­nie kon­flik­tów nie było dys­funk­cyjne” (H. Zmora, The Feud…, s. 21), a ry­ce­rze, du­chowni i miesz­cza­nie w po­dob­nym stop­niu byli męż­czy­znami wy­cho­wa­nymi w “kul­tu­rze mie­cza” (B. A. Tlusty, Martial Identity…, s. 547). Jednakże, ze względu na cha­rak­ter do­stęp­nej bazy źró­dło­wej, te ba­da­nia sku­piają się przede wszyst­kim na ży­ciu do­ro­słych, któ­rzy byli już głę­boko prze­nik­nięci tą kul­turą – np. człon­ków miej­skich bractw kur­ko­wych lub uczest­ni­ków krwa­wych zwad. Z tej per­spek­tywy, “bi­twa na darń” sta­nowi ważne okno da­jące wgląd w to, w jaki spo­sób lu­dycz­ność była za­przę­gnięta, aby zmie­niać chłop­ców w męż­czyzn zdol­nych sta­wić czoła rze­czy­wi­stej prze­mocy. Co wię­cej, po­przez wple­ce­nie dozy spo­łecz­nie ak­cep­to­wa­nej prze­mocy w bez­po­śred­nie geo­gra­ficzne oto­cze­nie mia­sta oraz od­wo­ła­nie do zbio­ro­wej pa­mięci walki ob­lęż­ni­czej bez wąt­pie­nia taka za­bawa po­ma­gała mło­dym je­le­nio­gór­skim miesz­cza­nom le­piej do­strzec bo­jowy aspekt ich spo­łecz­nego i fi­zycz­nego śro­do­wi­ska. Stąd, na­wet je­żeli przy­jąc, że ta “bi­twa” miała przede wszyst­kim cha­rak­ter per­fo­mansu czy spek­ta­klu, po­wra­ca­jące od­nie­sie­nia do miej­skich for­ty­fi­ka­cji i dziel­no­ści ich obroń­ców, które czyni w swym dziele Vulturnius, praw­do­po­dob­nie sam ma­jący za sobą udział w walce “na darń”, wska­zy­wa­łyby na to, że wpływ tego wy­da­rze­nia wy­kra­czał poza samą roz­rywkę. Sprawiał, że mło­dzi miesz­cza­nie mo­gli spoj­rzeć na sie­bie jako na dzie­dzi­ców wo­jen­nych wy­czy­nów swo­ich przod­ków i za­ra­zem człon­ków swego ro­dzaju spo­łecz­no­ści wo­jow­ni­ków zło­żo­nej z ich ró­wie­śni­ków – przy­szłych obroń­ców je­le­nio­gór­skich wa­łów. Innymi słowy, w tym ma­łym ślą­skim mie­ście to, co Barbara Ann Tlusty pro­po­nuje na­zy­wać „kul­turą mie­cza” ma­ni­fe­sto­wało się w szcze­gólny spo­sób, który być może traf­niej by­łoby okre­ślić „kul­turą mu­rów”.

Załącznik: Laus Hyrschberge (frag­ment)

In fe­rias sep­tem tu rel­li­giosa die­bus Patribus im­pen­dis ve­ne­rans al­ta­ria do­nis et cruce ge­stata tua fi­gis lu­mina tem­plis. Tunc pla­ci­dus pu­eris in­dul­get iure ma­gi­ster, qui si­mul in pa­trios exce­dunt ag­mine cam­pos, ge­stan­tes ga­leas, cli­peo sub­eunte co­ru­scas. Vociferant et saxa pe­tunt in mon­ti­bus alta, se­que ip­sam sub­ito pu­eri­lis di­vi­dit aetas. Qui tua fe­li­ces su­xe­runt ubera nati, parte ma­nent una: sed et ad­vena turba se­cun­dam sor­ti­tur par­tem: stant am­bae in ru­pi­bus al­tis. Hinc, ubi tem­pus adest, evulso ce­spite multo for­ti­ter ac­cur­rens il­lam pe­tit al­tera par­tem, ut re­deat va­lide vic­trix cla­more per urbem. Exoritur mi­rum vi­brato ce­spite bel­lum. Terra vo­lat ca­stris, hic ce­spi­tis exci­pit ic­tum, hu­ius pu­lvu­reum per­tur­bat gra­men ocel­los, ast ille excus­sos ar­cens umbone la­pil­los ce­spite col­lecto si­mu­la­tum vi­brat in ho­stem, haec tri­bus in­stau­rant pu­eri sua ca­stra die­bus, quae di­cenda fuit stans con­sve­tudo per an­nos.

Bibliografia

Stanisław Firszt, Architectura mi­li­ta­ris urbis Montis Cervini (bu­dow­nic­two obronne Jeleniej Góry), [w:] Rola woj­ska w roz­woju in­te­lek­tu­al­nym Jeleniej Góry, re­dak­cja na­ukowa K. Stąpór, Kolegium Karkonoskie, Jeleniogórskie Stowarzyszenie Żołnierzy Radiotechników „RADAR”, Jelenia Góra 2008.
Johann Jacob von Füldener, Bio- et bi­blio­gra­phia Silesiaca, das ist: Schlesische Bibliothec und Bücher Historie. Volumen I, Lauban, Breslau 1731.
Joanna Rostropowicz, Pankracego Vulturniusa Pochwała Śląska, [w:] Tradycje kul­tury an­tycz­nej na Śląsku, re­dak­cja na­ukowa J. Rostropwicz, Wydawnictwo Św. Krzyża, Opole 1997.
Bartholomeus Stein, Descriptio to­tius Silesiae, [w:] Schlesische Kultur. Heft 1, re­dak­cja na­ukowa i opra­co­wa­nie F. Nieländer, Trewendt & Granier Verlag, Breslau 1927.
Barbara Ann Tlusty, Martial Identity and the Culture of the Sword in Early Modern Germany, [w:] Late Medieval and Early Modern Fight Books, re­dak­cja na­ukowa D. Jaquet, K. Verelst, T. Dawson, Brill, Leiden-Boston 2016, ss. 547 – 570.
Hillay Zmora, The Feud in Early-Modern Germany, Cambridge University Press, Cambridge 2015.